nierecenzja: GABRIELA ZAPOLSKA - MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ

MORALNOŚĆ PO LWOWSKU 111 lat temu

Pisząc w jesieni 1906 roku Moralność pani Dulskiej, Gabriela Zapolska, której właściwe nazwisko brzmiało Maria Gabriela Stefania Janowska, miała już za sobą dwadzieścia pięć lat zawodowej działalności teatralnej (jako aktorka) i literackiej.

W styczniu 1882 roku została aktorką teatru krakowskiego, przybierając pseudonim Gabriela Zapolska. Sztuki teatralne pisała Zapolska także jako Józef Maskoff.

Sztuka pisana na zamówienie Ludwika Hellera, dyrektora teatru lwowskiego, powstała w ciągu zaledwie kilkunastu dni. Już 4 listopada (1906) informowała Zapolska męża, który przebywał poza Lwowem: 

Napisałam I akt i w tej chwili go odnoszę. Jutro zabiorę się do drugiego. Jestem w wenie - i aż się trzęsę ze złości, gdy mi kto przeszkadza. Wszyscy mówią, że to będzie jeden ryk w teatrze i że aktorzy nie będą mogli mówić.

Terminu oznaczonego na 15 listopada (1906) udało się pisarce dotrzymać. Jestem tak zapracowana Dulską, że ledwo żyję - donosiła 13 listopada. Jutro kończę sztukę. Nie wiem jaka jest, ale zdaje się dobra. Pisałam jednym tchem.

Następnego dnia: Dziś w ciężkich boleściach ukończyłam Dulską. Co jest? Nie wiem. Pisałam ją w gorączce po prostu. Może to właśnie będzie coś doskonałego, a może nic niewarte. Zdaje mi się, że gdybym była Francuzem i taką silną, życiową rzecz napisała, to uzyskałabym majątek i sławę olbrzymią. U nas - spastwią się nade3 mną i zarobię parę centów. Heller chce wystawić zaraz.

Plan wystawienia sztuki we Lwowie natychmiast po złożeniu tekstu przez autorkę nie został zrealizowany. Komplikacje z obsadą, choroby aktorek spowodowały znaczne opóźnienie premiery w tym mieście.

15 grudnia 1906 roku wystawił Moralność pani Dulskiej Teatr Miejski w Krakowie.

DULSKA W REALU

Na znaną we Lwowie rodzinę Gołąbów jako pierwowzór Dulskich wskazywali znający Zapolską osobiście Aniela Kallas, Józef Bieniasz i Ludwik Lawiński. Andrzej Gołąb, przedsiębiorca budowlany, był popularnym radcą miejskim. Relacja Anieli Kallas:

"Zapolska zamierzała napisać komedię obyczajową i szukała typów, które by odpowiadały jej zamierzeniom schłostania małomieszczańskiej moralności, tej moralności na pokaz, co to zręcznie i nie bez perfidii rzuca na drugich odpowiedzialność za własne grzechy".

Słyszy o tym kolega redakcyjny i przyjaciel Zapolskiej - Leopold Szenderowicz i powiada:

-Możesz poznać taki typek. Na przykład moja kamieniczniczka - i zaczyna opowiadać o tej damie różne kawały. Zapolska słucha uważnie i w końcu woła:

- Dawać mi tu Dulską!

Pan Szenderowicz zaprosił kamieniczniczkę swoją na herbatkę. Zjawiła się również Zapolska. Zaprezentowano jej ową damę, a Zapolska zręcznie umiała ludzi ciągnąć za język. Pozwoliła im mówić, sama zaś słuchała. A umiała słuchać ta wielka znawczyni menażerii ludzkiej. Słuchając tego wszystkiego, co mówiła owa Dulska, Zapolska pracowała już w myśli nad formowaniem scen. Poznanie lwowskiej kamieniczniczki i stosunków panujących w jej rodzinie pomogło pisarce w ostatecznym skrystalizowaniu postaci bohaterów sztuki. Charakterystyka tych postaci, podobnie jak i większość szczegółów tragifarsy kołtuńskiej powstawała w ciągu długich lat bystrej obserwacji galicyjskiego środowiska drobnomieszczańskiego. Niemałą też rolę w genezie postaci Dulskiej - i co więcej - jej nazwiska, które z czasem miało stać się określeniem przysłowiowym, funkcjonującym do dziś dnia w polszczyźnie, a oznaczającym pewien typ społeczny - odegrała na pewno bardzo aktualna i ożywiona w tym czasie na terenie Lwowa dyskusja na tematy moralno-obyczajowe.

OT I TRAGIFARSA KOŁTUŃSKA

Młody Zbyszko Dulski, pod ukrytą protekcją matki, uwodził służącą Hankę i gotów oto ożenić się ze swą ofiarą, aby ją od "hańby" ocalić. Zbyszko nie ożeni się z Hanką, bo mu ciotka wytłumaczy, że zrobiłby kapitalne głupstwo (ciotka Juliasiewiczowa rysuje przed Zbyszkiem przyszłość życia w nędzy). Hanka (w ciąży) nie powiesi się, lecz zażąda tysiąc koron odszkodowania, które pani Dulska wypłaci, wprawdzie z żalem - ale wkrótce odbije sobie tę stratę na lokatorach. I wszystko potoczy się dawnym trybem: pani Dulska komornym od kokotki, którą lokuje na pierwszym piętrze, opłaci podatki, bo jako kobieta uczciwa nie mogłaby dotknąć "takich" pieniędzy; pan Dulski, ogłupiony i niemy wobec tyraństwa żony, będzie spędzał czas pozabiurowy w cukierni; Zbyszko będzie się dalej "lampartował", aż znajdzie na żonę drugą panią Dulską; jedna z córek, Hesia, pójdzie nie tyle w ślady matki, ile w ślady lekkiej i przegniłej duchowo ciotki. I tylko druga panna Dulska, Mela, zabłąkany kwiat na tej mierzwie rodzinnej, ocknie się niebawem z dramatem w duszy, który zapewne także przeminie w walce z wszechpotęgą kołtuństwa.

 

PREMIERA LWOWSKA

16 stycznia 1907

W przedstawieniu brali udział najlepsi aktorzy sceny lwowskiej:

Aniela Dulska - Anna Gostyńska

Felicjan Dulski - Gustaw Fiszer 

Zbyszko Dulski - Ludwik Wostrowski

Hesia Dulska - Janina Jankowska

Mela Dulska - Irena Trapszo

Mania Juliasiewicz -  Zofia Czapińska

Hanka - Władysława Ordon-Sosnowska 

Niemal wszystkie kreacje z tego przedstawienia przeszły do historii teatru polskiego. Znakomitą parę tworzyli zwłaszcza Gostyńska i Fiszer. Wybitna aktorka charakterystyczna uwydatniła brutalną bezwzględność lwowskiej kamieniczniczki, gdy idzie o zysk lub "honor" domu, ale równocześnie troskliwość macierzyńską w sprawach dotyczących własnego potomstwa. Była zakłopotaną, niespokojną i gderliwą matką. Cechy psychiczne podkreślał wygląd zewnętrzny, niechlujny i odrażający. Tak napisała Dulską Zapolska:

"Nalana fizjonomia, pierze we włosach, a przed wielką uroczystością papiloty ze starej gazety, wykrzywione buciki, obłocona spódnica".

 OBJAZDOWY TEATR AUTORKI

Powodzenie Moralności na trzech najpoważniejszych ówcześnie scenach polskich [premiera krakowska - 15 grudnia 1906; premiera warszawska - 7 stycznia 1907; oraz premiera lwowska - 16 stycznia 1907] spowodowało duże zainteresowanie sztuką teatrów w innych miastach i zespołów objazdowych Zdając sobie sprawę z intratności przedsięwzięcia, Zapolska zdecydowała się sama zorganizować zespół aktorski, który pod nazwą Teatr Gabrieli Zapolskiej, a pod kierunkiem artystycznym Stanisława Janowskiego, objechał na wiosnę 1907 roku szesnaście miast Galicji (zabór austro-węgierski) Sukces był nadspodziewanie wielki. W Stanisławowie na skutek handlu biletami ceny najlichszych miejsc dochodziły sum bajecznych.

Skamandryta Antoni Słonimski pisał na temat tragifarsy Gabrieli Zapolskiej w 1928 roku co następuje:

Pani Dulska - to wymarzony utwór agitacyjny. Dulscy nie pracują, śmierdzą gdzieś w jakichś urzędach, a żyją z kamienicy. Dulska niby to robi coś, niby jest zajęta, zalatana, wstaje o świcie, wiecznie się krząta, ale to jej własna osobista przyjemność sportowa, a utrapienie całego domu. To sadysta przy władzy. Ten groźny babsztyl, cerber cuchnącego domowego ogniska, jest wrogiem nie mniejszym od lasecznika tyfusu. Dzięki doskonałej wnikliwości i obserwacji Zapolskiej bakcyl ten został odkryty - a to już wiele. Nim ktoś znajdzie środek na to świństwo i zacznie leczyć chorobę zwaną "rodziną", dobrze na razie, że nam tak dokładnie zabarwiono i oświetlono ten preparat. Obawa dulszczyzny musi mieć swe zabawne skutki.

[powyższy tekst: Jadwiga Czachowska] 1974.

Kołtuństwo dziś przypisywane jest osobom do bólu konserwatywnym, które opierają swoje codzienne zmagania z życiem o Boga, przesądy i "zabobony". Ludzie tacy nazywani są przez mieszczuchów ciemngrodem, zacofaniem itp. Wojciech Cejrowski w czasach młodego polskiego kapitalizmu III RP wpisał się w pejzaż Polski jako "obrońca ciemnogrodu". Pan Cejrowski, działając świadomie i dla osiągnięcia zamierzonego efektu wkurzenia "oświeconej strony", pogłębiał swój wizerunek "kołtuna zabobona" własnym programem WC Kwadrans. Cejrowski podsumował okres pracy w TVP książką pt: Kołtun się jeży. Książka ta utrwaliła owo kołtuństwo jako ciemnogród właśnie. 

A przecież demaskującej kołtuństwo autorce nie o taki odbiór tegoż stwierdzenia chodziło. Bo w którym miejscu sztuki Zapolskiej można dostrzec zacofanie, albo ciemnogród? No właśnie. Nie ma w Moralności Pani Dulskiej zacofania i ciemnogrodu. Jest natomiast cwaniactwo, egoizm i moralność na pokaz: Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział.

Andrzej Szczypiorski w roku 1997 pisał, próbując "odkręcić" nowe, medialnie narzucone znaczenie kołtunerii:

Wiernym klientem totalitarnych programów oraz totalitarnego sposobu myślenia jest kołtun. Mylą się ci, którzy sądzą, że kołtuństwo kryje w sobie jakąś ideologię, ugruntowane przekonania, przywiązanie do pewnych obyczajów czy poglądów. W istocie rzeczy kołtuństwo to jest po prostu nieopisane lenistwo umysłowe i wszystkie następstwa tego lenistwa, zarówno w wyborach politycznych, jak w nawykach i sposobie zachowań. Powie ktoś, że to mało. A ja powiadam, że to jest cała galaktyka nieszczęścia. 


Spektakl w reżyserii Marcina Wrony z roku 2013 z kapitalnymi rolami Dominiki Kluźniak, Jaśminy Polak oraz Agaty Buzek do obejrzenia na stronie TVP. 
 
Obsada: Magdalena Cielecka (Pani Dulska), Robert Więckiewicz (Pan Dulski), Jakub Gierszał (Zbyszko), Jaśmina Polak (Hesia), Zofia Wichłacz (Mela), Dominika Kluźniak (Juliasiewiczowa), Agata Buzek (Lokatorka), Klara Bielawka (Hanka), Maria Maj (Tadrachowa)