Umieściłem na tym blogu już dwa wpisy traktujące o pierwszym polskim tłumaczeniu książki Johnny got his gun - najpierw samą zapowiedź wydawniczą, następnie dzień przed oficjalną premierą moje wrażenia skrojone specjalnie na potrzeby tegoż osobistego bloga. Bo moje majowe obcowanie z tym tytułem trwało dość długo, a całkowicie premierowym tekstem dot. powieści Johnny poszedł na wojnę był ten, który umieściłem pierwotnie na stronie internetowej oficjalnego fanklubu Metalliki - Overkill.pl. Tak jak i tu, tak również tam wpis powstał dzięki egzemplarzowi recenzenckiemu, który podesłało dla mnie Wydawnictwo Replika. Poniżej pełna treść tego, co kilka miesięcy temu znalazło się na overkill.pl
Rzecz jasna wpis na stronę fanów Metalliki jest skrojony pod fanów Metalliki właśnie, więc sporo w nim odniesień nie tyle do samej historii zespołu, co do teledysku utworu One, który w 1989 roku zawładnął telewizją MTV. No i nie ma się co oszukiwać: gdy dziś wspomina się Daltonie Trumbo, to na tapecie lądują trzy wątki: teledysk Metalliki, film w reż Trumbo i dopiero na końcu jego książka, a to od tejże książki zaczęła się cała ta historia...
---
W okresie międzywojennym Dalton Trumbo natknął się w gazecie na jeden artykuł: przeczytał w nim historię o pewnym kanadyjskim żołnierzu, którego w szpitalu odwiedził Wielki Książę Walii. Żołnierz miał pecha, bo oberwał pociskiem artyleryjskim w taki sposób, że stracił ręce, nogi, a także część zmysłów. Dalton zainspirował się ową historią do tego, by spróbować przedstawić, co czuje człowiek, który został tak bardzo okaleczony na wojnie, że jego ciało stało się dla niego więzieniem. Historię tę pisarz postanowił uwiecznić na kartach własnej powieści, która powstała w 1938 roku, do druku trafiła wiosną 1939, ukazała się natomiast trzeciego września – dziesięć dni po podpisaniu niemiecko-sowieckiego paktu i dwa dni po niemieckiej agresji na Polskę.
Recenzja ta nie będzie przedstawiała zarysu fabuły powieści. Zakładam,
że każdy fan Metalliki przynajmniej raz w życiu widział film z 1971
roku, więc fabuła ta jest raczej sprawą znaną. A jeśli ktoś mimo
wszystko nie miał jeszcze okazji obejrzeć na ekranie adaptacji powieści
Trumbo, to skrótowo, acz zachowując chronologię wydarzeń przedstawiona
jest ona w teledysku Metalliki do utworu One
– a ów teledysk widział każdy, kto postanowił przeczytać tę recenzję.
Będzie za to sporo odniesień do filmu. Dlaczego? Ponieważ jako fan
Metalliki, który widział film Johnny Got His Gun
sporo razy, po przeczytaniu polskiego tłumaczenia powieści nie jestem w
stanie nie odnieść się do treści filmu, gdyż dla fana z Polski film do
tej pory był jedyną próbą szerszego odniesienia się do obrazów, jakie
widziało się 800 razy w klipie do One. Wspomniałem, że film jest adaptacją powieści – nie jest to pełna ekranizacja, gdyż brakuje sporej części książkowych wątków.
Niezbity fakt jest taki, że książka Daltona Trumbo, wydana przez Wydawnictwo Replika
po raz pierwszy po polsku, jest na wskroś powieścią antywojenną.
Książka naprawdę może zaskoczyć tych czytelników, którzy przez lata
mieli do czynienia jedynie z filmem. Po przeczytaniu polskiego
tłumaczenia dostrzega się to, jak mocno przez różne decyzje
społeczno-polityczne (koniec wojny w Wietnamie, przywracanie do łask
twórców, których zmieliła ustawa o "wytrzebieniu komunistycznej zarazy" -
jak twierdził senator Joe McCarthy)
film został złagodzony w swej antywojennej wymowie – książka
niesamowicie plastycznie potęguje odczucia głównego bohatera względem
wojny, który to bohater na kartach powieści jest o wiele, wiele, wiele
bardziej rozgoryczony swoim losem, niż przedstawiono to w filmie; a
rozdział dziesiąty powieści Johnny poszedł na wojnę
jest creme de la creme antywojennej wymowy tej książki; już tylko dla
tego jednego rozdziału warto kupić, a przynajmniej przeczytać polskie
wydanie powieści:
Co do cholery właściwie znaczy
wolność? To zwykłe słowo jak dom czy stół czy jakiekolwiek inne
określenie. Tyle że wyjątkowe. Ktoś mówi dom i na dowód jest w stanie
pokazać dom. Ale ktoś mówi chodźmy walczyć o wolność i nie jest w stanie
pokazać wolności. Nie może udowodnić tego o czym mówi więc jakim prawem
do licha może ci kazać o to walczyć? Nie proszę pana wszyscy którzy
poszli i znaleźli się w okopach na linii frontu żeby walczyć o wolność
byli skończonymi głupcami a ten kto ich tam posłał był kłamcą. Następnym
razem kiedy ktoś przyjdzie mu nawijać o wolności… Jak to następnym
razem? Dla niego nie będzie żadnego następnego razu.
Brak interpunkcji to rzadko spotykany zabieg rodzimego rynku
wydawniczego; jest to ukłon w stronę wizji autora, który napisał swoją
powieść w tak prosty, a jednocześnie mantrowy, transowy niemal sposób.
Jako czytelnik mogę tylko podziękować i pani tłumaczce Ewie Ratajczyk i Wydawnictwu Replika
za zachowaną wierność struktury oryginalnego tekstu. Takie postawienie
sprawy będzie dla czytających ciekawostką; nie czymś lepszym, nie
gorszym, ale innym i przez tę inność ciekawym. Dzięki takiemu zabiegowi
to do czytelnika należy sposób akcentowania kolejnych partii tekstu – a
można to robić z każdym fragmentem wielokrotnie wg. własnego uznania. Na
początku zderzenie z takim sposobem pisania może być problematyczne,
irytujące, denerwujące… Jednak z każdym kolejnym przeczytanym rozdziałem
zabieg ten nie tyle powszednieje, co to właśnie czytający wpada w
podobny trans i z biegiem kolejnych linijek tekstu, może poczuć podobny
stan, w jakim znajdował się główny bohater.
W filmowej ekranizacji przekonania Joe Bonhama zostały wg mnie bardzo
spłycone, a jego pogląd na sytuację w jakiej się znalazł, ograniczony do
zaledwie kilku głębszych spostrzeżeń. Na ekranie widać tylko jak ojciec
i środowisko dookoła wpływają na sposób postrzegania Bonhama: "Muszę iść walczyć, bo każdy mężczyzna powinien oddać coś krajowi".
A swój objazd w cyrkowej witrynie Joe motywuje tym, że chce się jeszcze
na coś przydać, nie chce być finansowym obciążeniem. Oglądając go w
cyrkach i festynach, ludzie będą za to płacili, dzięki czemu zarobi on
na swoje utrzymanie. Otrzymuje odmowną odpowiedź i prosi o śmierć.
Wojskowi dostrzegają niebezpieczeństwo tego, że tak wyglądający Bonham,
może odstraszyć przyszłych poborowych przed wyruszeniem na front i nie
zgadzają się, by Joe został cyrkowym dziwadłem. Nie zabijają go,
ponieważ chcą prowadzić dalsze obserwacje. I Wojna Światowa dla rozwoju
medycyny była tym, czym sterydy dla enerdowskiej pływaczki – spowodowała
niesamowity rozwój tej dziedziny, gdyż polowi lekarze pracujący na
froncie codziennie mogli wykonywać dziesiątki przeróżnych, najbardziej
skomplikowanych operacji kosztem życia milionów ludzi. I chociaż postęp
medycyny sprawiał, że wracających z frontu żołnierzy udało się uratować i
oddać ich społeczeństwu okaleczonych, to społeczeństwo ich odrzucało:
pluło na nich, śmiało się z nich, a ludzie ci, gnębieni często nie tylko
obrażeniami fizycznymi, ale także ciężką depresją, zespołem stresu
pourazowego, zostawieni sami sobie, mieli problem z uzasadnieniem, z
wytłumaczeniem jakiegokolwiek sensu poświęcenia, jakiego dokonali,
własnego kalectwa, oraz ofiary z życia kolegów.
Na miłość boską każcie nam walczyć o
rzeczy które możemy zobaczyć i poczuć i zdefiniować i zrozumieć. Dość
pompatycznych słów które nic nie znaczą jak ojczyzna. Macierz ojczyzna
kraj ojczysty ziemia ojczysta. Bez różnicy. Na co ci do cholery ojczyzna
po śmierci? Proszę pana niech pan nam da fakturę za tę wolność zanim
pójdziemy walczyć i zginiemy. Niech nam pan da szczegółową fakturę
żebyśmy z góry wiedzieli za co giniemy i niech nam pan też da
zabezpieczenie hipoteczne żebyśmy mieli pewność że kiedy wygramy pańską
wojnę będziemy mieć tę wolność na jaką liczyliśmy. Ta wolność chyba
podoba mi się bardziej niż walka o mnóstwo rzeczy których nie
zdobędziemy i skończę bez żadnej wolności. Skończę martwy i gnijący
zanim moje życie zdąży się na dobre rozpocząć albo skończę jak wołowa
półtusza. Dziękuję panu. Niech pan walczy o wolność. Mnie więcej nie
potrzeba.
Mam dwie ręce, obie nogi, piękną dziewczynę u boku… Czego więcej potrzeba facetowi?
– pytał drwiąco jeden z tańczących młodych piekarzy w filmowej
adaptacji. W ministerstwie wojny dowolnego kraju zaangażowanego w
zbrojny konflikt obowiązują dwa sposoby przedstawienia korzyści
płynących z zaciągnięcia się młodych mężczyzn na front: likwidujemy
przeciwnika, zaprowadzamy pokój, wracamy w glorii chwały i zwierzchnicy
obsypują nas medalami; lub druga możliwość: walczymy o wolność i być
może zginiemy na polu bitwy, ale w kraju powitają nas jak bohaterów,
wręczą pośmiertne odznaczenia i z pompą odprawią pogrzeby. Joe Bonham,
gdy już leżał jak kawał mięsa, jak samowar, jak walizka na szpitalnym
łóżku, zmienił swoje postrzeganie na owe korzyści: Jeśli
ktoś mówi lepsza śmierć niż hańba to jest idiotą albo kłamcą bo nie wie
czym jest śmierć. Nie jest w stanie ocenić. Zna tylko życie. Nie ma
pojęcia o umieraniu. Jeśli jest idiotą przekonanym że śmierć jest lepsza
niż hańba to niech idzie i ginie.
Nikt w ministerstwie nie chce pamiętać o tej trzeciej możliwości:
żołnierz wraca do kraju jako okaleczony inwalida i nie ma wielkich
perspektyw na przyszłość, ponieważ jeśli nie zabiło go zakażenie, albo
jakimś cudem przeżył przy amputacji rąk albo nóg, to z reguły kończył
jako dziadzisko siedzące na drewnianej desce z kółkami. Sterczał tak pod
kościołem i ludzie rzucali mu jakieś drobniaki, bo nawet jeśli ten
bilon wystarczał na marny posiłek, to na nocleg już nie. Społeczne
traktowanie takiego inwalidy niewiele różniło się od tego, jak
traktowano trędowatych – zbędny, nie wiadomo komu i po co potrzebny
śmieć… Oto wielkie zadanie ministerstwa propagandy w czasie wojny:
nakłonienie zdrowych, młodych, silnych mężczyzn do tego, by ruszyli na
front obcego państwa. No właśnie - pół biedy, kiedy żołnierz broni
granic swojego kawałka ziemi. Problem staje się o wiele bardziej
skomplikowany, gdy żołnierz ma „nieść pokój” w całkowicie obcym dla
siebie środowisku. W czasie Wielkiej Wojny ministerstwo propagandy
postawiło na plakaty i patriotyczne piosenki.
Tytuł książki Daltona Trumbo jest jakoby odpowiedzią autora na zawołanie z amerykańskiego plakatu propagandowego: Johnny, get your gun! (Johnny, chwyć za karabin!). Johnny got his gun (Jonny chwycił za karabin) jest odpowiedzią milionów amerykańskich młodych mężczyzn, którzy znaleźli się na frontach I Wojny Światowej. Slogan zaś wzięto z pierwszego wersu patriotycznej pieśni pt. Over There, z fragmentami typu: Johnnie, chwyć za broń / Usłysz ich wołanie i jak każdy sprawiedliwy syn, pośpiesz bez zwłoki / Spraw, by ojciec dumny był z takiego syna / Powiedz ukochanej swej, by nie dąsała się, a dumna była z tego, że wsiadasz do pociągu / Johnnie, pokaż Szwabom, że urodziłeś się z karabinem w ręku / Uczyń Jankesów wielkimi albo zgiń / Okaż męstwo swe, wspomóż jankeskie szeregi / Spraw, by twoja matka dumna z ciebie była też. W filmie Joe Bonham słyszy jeszcze inną brytyjską pieśń, która zagrzewać ma do zaciągnięcia się do armii: Keep the Home Fires Burning, z fragmentami takimi jak: Wezwano ich z gór, wezwano z dolin / A kraj uznał że już są gotowi / Niech żadne łzy nie dodają im trudów / Bo chociaż serce twe pęka z żalu / On zaśpiewa ci: Utrzymuj ciepło domowego ogniska / Kiedy serca wasze w żalu i rozłące będą / I chociaż twój luby daleko stąd / Wywróć swe czarne myśli na lewą stronę nadziei – wiesz, komu / Dopóki chłopcy nie wrócą do domu. Słyszy ją przy okazji Świąt Bożego Narodzenia; intonuje właściciel piekarni, w której pracuje Joe; słyszymy jej fragment w końcowych sekundach teledysku do One.
Z biegiem czasu każda – czy to trwająca, czy zakończona wojna –
powszednieje; nowe pokolenia tworzą nowe społeczeństwa i pamięć o
przeszłych konfliktach siłą rzeczy albo zupełnie zanika, albo staje się
tylko kolejną datą w podręczniku do historii. Tak też w dużej mierze
stało się w przypadku Amerykanów z I Wojną Światową, z II Wojną
Światową, z Wietnamem… Polskie wydanie powieści Johnny poszedł na wojnę
poprzedzone jest aż trzema wstępami: po pierwsze kilkanaście zdań od
matki amerykańskiego żołnierza, który zginął w totalnie obcym państwie
na pustyni Iraku w 2004 roku za czasów prezydentury Busha juniora. Matka
nie jest w stanie dostrzec jakiegokolwiek sensu w śmierci jej syna.
Następnie bezsens wietnamskiej wojny wspomina Ron Ković – autor pamiętników, na których podstawie nakręcono jeden z najbardziej znanych wojennych filmów – Urodzony 4 lipca.
Wreszcie dostajemy wstęp samego autora, który najpierw pochyla się nad
losem amerykańskich inwalidów wojennych I i II Wojny Światowej a w
okresie premiery filmowej adaptacji swojej powieści (tuż po wojnie w
Wietnamie) stwierdzi: Liczby nas
odczłowieczyły. Nad poranną kawą czytamy o 40 000 Amerykanów poległych w
Wietnamie. Zamiast wymiotować, sięgamy po grzankę. Rano biegamy po
zatłoczonych ulicach nie po to, żeby gonić złodziei, ale żeby dobiec,
zanim kto inny przechwyci naszą część – jak podsumował Trumbo rozpasany amerykański konsumpcjonizm początku lat. 70.
Mimo piekielnie mocnego antywojennego wydźwięku książki i spojrzenia na
ten sam problem setek tysięcy kalek wracających z wojny kilkanaście lat
później przy pomocy filmu, obie formy wyrazu stworzone przez Trumbo
przeszły bez echa. Amerykanie mieli gdzieś swoich weteranów; nie
interesowali się nimi. Czasy bezpośrednio po Wietnamie były etapem,
kiedy w Ameryce weteranami pogardzano - nazywano ich mordercami (czemu
dał upust Joe Bonham w ostatnim rozdziale książki). I mimo, że przez
chwilę Metallica, dzięki teledyskowi One,
ponownie rzuciła światło na ów temat, to znów – oprócz sukcesu
artystyczno-komercyjnego samej Metalliki – temat stał się mało
absorbujący codzienne życie Amerykanów. Nastał konflikt w Afganistanie,
później, przywołana we wstępie słowami Cindy Sheehan, wojna w Iraku… I
tak to się kręci, a los młodych mężczyzn, którzy muszą iść „oddać coś
krajowi”, niewiele się zmienia. Aby jeszcze mocniej zachęcić czytelników do sięgnięcia po książkę od Wydawnictwa Replika, ostatni fragment z fenomenalnego rozdziału X:
Ze wszystkich na świecie najbliżej mu było do nieboszczyka. Był nieboszczykiem z umysłem który nadal myślał. Znał wszystkie odpowiedzi jakie znali zmarli którzy nie mogli już o nich myśleć. Mógł się wypowiadać w imieniu zmarłych bo był jednym z nich. Był pierwszym żołnierzem poległym od zarania dziejów któremu pozostał myślący mózg. Nikt nie mógł z nim dyskutować. Nikt nie mógł mu zarzucić że się myli.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz